Monumenten in de Gemeente Hoogwoud
Door J.G. Mantel
Hoe oud moet iets zijn om als monument te kunnen worden aangemerkt? Het gaat om de nalatenschap van onze voorouders, dus globaal van twee generaties terug tot het begin van de laatste vestiging in dit gebied, ca. zo'n 1000 jaar geleden. Als wij spreken van een monument of een object met een monumentaal karakter, dan bedoelen wij hiermee dat iets waard is om te behouden en dat er een zorg bestaat voor het voortbestaan hiervan; kortom een monumentenzorg.
Objecten van monumentenzorg zijn over het algemeen onroerende zaken en historische ruimtelijke bebouwings- of verkaveling structuren die herinneren aan het leven in het verleden en van cultuurhistorische of van architectonische betekenis zijn. Samengevat: fraaie, oude en bijzondere objecten en situaties die wij willen behouden.
Veengebied
Na een eerdere periode van bewoning in deze omgeving moest men in de derde eeuw het land verlaten, daar dit steeds natter werd. Door het stijgende water ontstond een moerasgebied waar eeuwenlang veenpakketten werden gevormd met kreken en stroomgeulen, gevoed door rivieren en zeewater. Nadat de belangrijkste zeearm bij Bergen verzandde, daalde de waterstand en klonken de veenpakketten in. De stroomgeulen waar alleen de zwaarste klei- en zanddeeltjes konden bezinken kwamen als hoger gelegen heuvelruggen in het landschap te liggen waarop men zich kon vestigen en het veengebied kon ontwateren en ontginnen. Deze eerste bewoningsstroken zijn nog terug te vinden waarbij het land aan weerszijden hiervan bij deze stroken behoort. Waar deze stroken breed zijn lagen de woonplekken dicht bij elkaar en konden dorpen ontstaan; de Herenweg is zo'n eerste strook. Bij smalle stroken met uiteen liggende woonplekken ontstond dan het buitengebied. Een latere, opvolgende, uitbreiding en een verkaveling vinden dan plaats achter zo'n strook zoals bij de Koningspade, waar de bebouwing alleen aan de westzijde is gelegen met het daarachter gelegen land. Dit is kenmerkend voor de ontginning van dit gebied en landschappelijk zeer waardevol om te behouden en is dan ook eigenlijk te beschouwen als een monument van de ontginning en de verkaveling van dit gebied.
Van deze oudste vestigingsplaatsen zullen we geen overblijfselen meer terugvinden, daar de gebruikte bouwmaterialen, zoals riet, stro, boompjes en takken, reeds lang door de tand des tijd zijn vergaan. Wel duiden de verhoogde woonplekken langs Herenweg en Koningspade erop, dat het hier om oude vestigingen gaat uit een periode waarin nog geen bemaling plaatsvond. Pas van een veel latere periode, waarin men enige welvaart verkreeg, en waarin duurzame materialen zoals baksteen en kwalitatief beter hout konden worden toegepast, treft men restanten aan.
De oudste bouwwerken in Hoogwoud zijn vanaf de buitenkant niet zichtbaar, dit betreft namelijk de oude torens van de N.H. kerken in Aartswoud en Hoogwoud die later zijn ommetseld en verhoogd. In de torens is deze ouderdom nog zichtbaar. De toren van Aartswoud is zeer bijzonder omdat deze nog het restant is van een vlucht- of verdedigingstoren met wenteltrap en schietgaten, vermoedelijk uit ca. 1350. De oude toren van Hoogwoud stamt waarschijnlijk uit ca. 1475. Deze toren is gebouwd op de plaats waar de eerdere toren in 1472 was ingestort.
Beoordelingscriteria
Bij de beoordeling van monumenten gaat men uit van drie criteria;
- De cultuurhistorische waarde; dit is de betekenis van een object voor de geschiedenis van onze beschaving en samenleving;
- De architectonische of bouwhistorische waarde; wanneer dit van belang is voor de geschiedenis van de architectuur, waarbij vooral de oorspronkelijkheid of de authenticiteit maatgevend is;
- De lokale aspecten, met de streek- of dorpseigen situaties die daarbij herkenbaar en waardevol moeten zijn.
Het aanwijzen als monument berust bij drie verschillende instanties namelijk het Rijk voor de rijksmonumenten, de Provincie voor de provinciale- en de Gemeente voor de gemeentelijke monumenten, waarbij de hoogste instantie hierin de eerste keus heeft. Er zijn daarom drie verschillende vormen van monumenten met landelijke, provinciale of streekeigen betekenis en met lokale of dorpseigen representatie. De bescherming hiervan vindt plaats door de betreffende instanties en vooral door de gemeente met de gemeentelijke monumentencommissie in samenwerking met de regionale welstandscommissie.
De Rijksmonumenten
- Poldermolen, Kolkweg 2 te Aartswoud
Dit is een achtkante poldermolen, van het type binnenkruier. Het is een van de oudste molens in deze omgeving, naar alle waarschijnlijkheid gebouwd in de tweede helft van de zestiende eeuw. Hiervan stonden er vier aan de Kolkweg voor de ontwatering van dit gebied op de Zuiderzee. Deze molen is recent gedeeltelijk gerestaureerd door de stichting De West-Friese Molens, waarbij de kap met de wieken weer is aangebracht met de koningsspil als aandrijfas in de molen. De bedoeling is om ook de molengang met vijzel te restaureren om de molen weer maalbaar te maken.
- Kerk, alsmede toren, Schoolstraat 45 te Aartswoud
Deze zijn gebouwd in 1884, waarbij de toren om de oude vlucht- of verdedigingstoren is opgetrokken. Op de platte toren kon een vuurkorf worden geplaatst om schepen op de Zuiderzee als baken te dienen.
- Pastorie, Schoolstraat 47 te Aartswoud
Gebouwd in 1872 in de chaletstijl (thans bewoond door N.J.P. Wolkorte). De voorgevel is weer geheel in stijl teruggebracht. De woning is recent als monument aangewezen.
- Boerderij, Schoolstraat 43 te Aartswoud
Deze boerderij (thans bewoond door A. Grootes) van het kop-romptype is gebouwd aan het einde van de vorige eeuw en is voorzien van bijzonder fraai metselwerk. Ook een recent aangewezen monument.
- Stolpboerderij, Schoolstraat 4 te Aartswoud
De basis van dit monument stamt uit de 18e eeuw. De authenticiteit van de stolp is deels verloren gegaan door het behandelen van de buitengevels en vooral door het toepassen van niet originele kozijnen en ramen.
- Het gedeelte land achter de molenkolk en de Braakweg te Aartswoud
Hier zijn sporen te vinden van bewoning uit het 'Laat Neolithicum'; dit is ongeveer 2500 jaar voor onze jaartelling.
- Stolpboerderij Hoogh hout wout, Gouwe 48 Hoogwoud
Een dubbele stolpboerderij (tegenwoordig in drieën bewoond door A.F. de Rijcke, J.J. de Rijcke en G. Glas) met een gevelsteen uit 1671, het jaar waarin deze is gebouwd. (Zie hiervoor de uitgave uit 1998 van de Stichting Hoochhoutwout, Vroeger was alles aars.)
- Stolpboerderij De Willemshoeve, Koningspade 17 Hoogwoud (foto 2)
De Willemshoeve (thans bewoond door P. Donker Pzn) die waarschijnlijk stamt uit de 17e eeuw, is een prachtige authentieke West-Friese, grotendeels uit hout opgetrokken stolp met een uitgebouwd voorhuis. De zijgevels zijn in baksteen uitgevoerd, maar de topgevel is uit hout met een uitkragend gevelschot en bewerkte windveren. Deze boerderij heeft een fraaie staatsiedeur. Het is een paneeldeur met een bewerkt deurkalf, waarop paarden en bomen zijn afgebeeld. De hoekversieringen zijn eveneens fraai gedecoreerd met houtsnijwerk, waarbij plantmotieven, paarden en een mannen- en een vrouwen-hoofd zijn verwerkt. Het bovenlicht heeft een sierlijke roedeverdeling met een 'wybertjes' motief. Daarover zijn twee halve cirkels aangebracht. Het verhaal gaat dat de door de West-Friezen omgebrachte graaf Willem II hier tijdelijk zou zijn begraven.
- Stolpboerderij met schuur en arbeiderswoning Koningspade 23 en 24 Hoogwoud (foto 3)
Eind vorige eeuw gebouwde langhuisstolp met voorhuis dat waarschijnlijk ouder is (sinds 1923 bewoond door de familie Beerepoot). De arbeiderswoning maakt deel uit van het complex en geeft de tegenstelling aan tussen boer en werkman uit die tijd.
- Stolpboerderij West-Frisia, Koningspade 31 Hoogwoud (foto 4)
Dit is de museumboerderij gebouwd in 1857, nu van de Adriaan Donker Stichting, die op een zeer fraaie en deskundige wijze is en nog wordt hersteld en een beeld geeft van het boerenbestaan uit het verleden. De moeite van een bezoek zeker waard.
- Stolpboerderij, Langereis 36 Hoogwoud
Nog in bedrijf zijnde stolp (bewoond door C. Modder) met een bijzonder mooie smuigerschoorsteen. De stolp is gebouwd in de tweede helft van de vorige eeuw, het binnen gedeelte is zelfs ouder.
- Poldermolen, Langereis 2 Hoogwoud
Deze molen is gebouwd in 1891 en is een achtkante binnenkruier. De wieken en de vijzel moeten worden gerestaureerd of vernieuwd. Het gedeelte onder de begane grond resteert hoogstwaarschijnlijk van de op 16 oktober 1890 verbrandde molen. Die was mogelijk al in de 16e eeuw gebouwd.
- Korenmolen De Lastdrager, Burg. Hoogenboomlaan 2 Hoogwoud (foto 1)
Achtkante buitenkruier gebouwd in 1645 die vroeger het graan voor deze omgeving maalde. Het riet is met touw op de rietlatten vastgeknoopt, dit maakte het mogelijk om de bewegingen op te vangen die het malen met de zware molenstenen veroorzaakte. Voor een uitgebreide beschrijving van deze molen en haar bewoners zie de uitgave van 1997 van de Stichting Hoochhoutwout, De tijd maalt door…..
- Raadhuis, Burg. Hoogenboomlaan 22 Hoogwoud
Het raadhuis van de voormalige gemeente Hoogwoud, gebouwd in 1742, waarvan ook de binnen gedeelten zeer fraai zijn. Zie voor de historie van dit Raadhuis de uitgave van 1996 van de Stichting Hoochhoutwout, Hoe het vroeger was!
- Kerk met toren, Radboudstraat 1 Hoogwoud (foto 1)
Tijdens de storm op 1 augustus 1674 stortte de kerk in, maar bleef de toren uit ca. 1475 behouden. De nieuwe, eenbeukige, kerk werd tegen de oude toren aangebouwd. De eerste drie stenen werden op 23 mei 1680 gelegd door de zoon van de baljuw, Michiel Heynsius. De toren bleef echter het zwakke punt, want al in 1704 kreeg de schoolmeester Willem Allerts Winckel opdracht in het vervolg 'sagt en kort' te luiden wegens de zwakte van de toren. Omstreeks 1885 was de toestand dermate slecht dat men besloot de oude toren of te breken en opnieuw op te bouwen. Dit vond plaats onder leiding van architect F.C. van de Sterr, in 1886. De toren, waarvan de kosten f. 11.550,- bedroegen, gelijkt in elk opzicht op de afgebroken toren. De kerk en toren werden in 1966-1967 opnieuw gerestaureerd. De ramen van de kerk veranderden daarbij van vorm.
- Woning met stolp en voetbrug, Herenweg 46 Hoogwoud
Rentenierswoning met fraaie voetbrug gebouwd in 1868, door timmerman Jacobus Vlaming, met de daarachter gelegen stolp die in 1917 werd gebouwd in opdracht van Piet Groot (thans bewoond door J. Groot). Bijzonder gaaf gebleven complex als voorbeeld van de 19e en 20e -eeuwse landelijke bouwkunst.
(1) (2) (3) (4)
(5) (6) (7) (8)
(9) (10) (11) (12)
(13) (14) (15) (16)
(17) (18) (19) (20)
(21) (22) (23) (24) (25)
De Provinciale Monumenten
- De West-Friese Omringdijk
De oude beschermingsdijk tegen de omringende Noord- en Zuiderzee alsmede het water van de Schermer en de Beemster. De dijk moet in ca. 1250 reeds voltooid zijn geweest en heeft een totale lengte van 126 km. Het kronkelige verloop van de dijk geeft de vele doorbraken aan en de strijd tegen het water.
- De grenspalen aan de Herenweg en de Lage Hoek (foto 25)
Gemaakt van gewapend beton en daterend uit omstreeks 1920. Gaaf bewaart gebleven nog zeldzame voorbeelden van de grensaanduidingen tussen gemeenten.
- Kerk met toren, Herenweg 5 Hoogwoud
In 1864 gebouwde pseudo-basiliek met transept. De hoofdvorm is neogotisch met een Neoromaanse vormentaal, de toren heeft een achthoekige bovenbouw. In de muren van de zijbeuken en het transept zijn 14 gepolychromeerde gipsen kruiswegstaties in hoog reliëf aangebracht. Gaaf bewaard en markant voorbeeld van een 19de -eeuws kerkgebouw op het platteland. (Zie Bouwstenen van het verleden door Jac. P. de Jong)
- Woning met hek, Schoolstraat 16A Aartswoud (foto 5)
Het woonhuis, gebouwd in 1885 (thans bewoond door de fam. Deutekom), is een gaaf bewaard voorbeeld van de rijke landelijke bouwkunst uit die tijd.
- Woning met aangebouwde koestal, de Gouwe 53 Hoogwoud
In de tweede helft van de vorige eeuw gebouwd arbeidershuisje waartegen aan de rechterzijde begin deze eeuw eenzelfde bouwvolume is gebouwd. Gaaf bewaart voorbeeld van een kleine plattelands-arbeiderswoning. Voormalige binnen vissers woon- en werkruimte.
- Bruggenhoofd van de voormalige stoomtram aan de Langereis te Hoogwoud
De landhoofden van de grootste brug van de stoomtramweg Schagen-Wognum gebouwd in 1897. De tramlijn is tot 1 februari 1930 in gebruik geweest. Zie voor een uitgebreide beschrijving van de stoomtramweg Schagen-Wognum de uitgave van 1996 van de Stichting Hoochhoutwout, Hoe het vroeger was!
De Gemeentelijke Monumenten
De gemeente Opmeer heeft een inventarisatie gemaakt van alle waardevolle en fraaie gebouwen en objecten. Hiervan is een lijst samengesteld waaruit door de monumentencommissie een selectie is gemaakt van de esthetisch mooiste exemplaren. Hieruit is een voorlopige monumentenlijst opgesteld. Veelal gaat het slechts om een onderdeel van een gebouw, zoals een bijzondere schoorsteen, voorgevel, een daklijst of van de contourvorm zoals bij stolpboerderijen en een enkele maal van een geheel gebouw. Deze voorlopige lijst is voorgelegd aan de betreffende bewoners en eigenaren, door middel van een schrijven en voorlichtingsavond. De reacties hierop waren zeer uiteenlopend; namelijk van volledige medewerking tot het geheel ontbreken daarvan. Het gemeentebestuur heeft het daarom verstandig geacht om, vanwege het dwingende karakter van het aanwijzen als monument, zich hier nogmaals over te bezinnen en te trachten eerst een subsidiepot op te bouwen om bij het stellen van voorwaarden dit door middel van een financiële bijdrage aantrekkelijk te maken.
Toch blijft er nog een bescherming van de potentiele monumenten door middel van de monumenten- alsmede de welstandscommissie bij het beoordelen van sloop- of verbouwingsplannen.
Het zou te ver voeren om van alle gemeentelijke monumenten een volledige omschrijving te geven, daar dit zou leiden, zoals bij de gemeentelijke monumentenlijst, tot een zeer lijvig boekwerk. Daarom zijn hier alleen de adressen aangegeven met een beknopte aanduiding waarom deze objecten zijn aangewezen.
| uuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuu | ||
| Aartswoud | ||
| Schoolstraat 39 (foto 6) | woning + voorgevel | |
| Schoolstraat 54 | woning + voorgevel + hek | |
| Schoolstraat tegenover nr. 62 (foto 7) | gedenkteken vliegwielen | |
| Weelkade 2 (foto 8) | woning | |
| Zuiderzeestraat 6 (foto 10) | stolp + voorgevel | |
| Zuiderzeestraat 10 | woning + voorgevel | |
| Zwarteweg 1 (foto 9) | voorhuis | |
| De Weere | ||
| Driestedenweg 94 (foto 11) | stolp + voorgevel | |
| Driestedenweg naast nr. 147 (foto 10) | brugleuning | |
| Oosterboekelweg 21 | stolp + voorgevel | |
| Oosterboekelweg 25 | stolp + voorgevel | |
| Paradijs 2 | stolp + voor- en zijgevel | |
| Hoogwoud | ||
| Gouwe 12 en 14 (foto 14) | woningen | |
| Gouwe 26 (foto 13) | huis met schuur | |
| Gouwe 37 | stolp + voorgevel | |
| Gouwe 44 | stolp + voorgevel | |
| Gouwe 49 | stolp + voorgevel | |
| Gouwe 52 | stolp + voorgevel | |
| Gouwe (foto 16) | brugleuning Korte Wuiver | |
| Herenweg 9 (foto 24) | voordeurpartij | |
| Herenweg 11 (foto 23) | woning + voorgevel | |
| Herenweg 12 | voorgevel | |
| Herenweg 18 (foto 22) | voordeurspartij | |
| Herenweg 36 | stolp + voorgevel | |
| Herenweg 40 (foto 21) | stolp + voorgevel + schoorsteen | |
| Herenweg 48 | stolp + voor- en rechter zijgevel | |
| Herenweg 61 | cafe + voor- en linker zijgevel | |
| Herenweg 65 | voorgevel | |
| Herenweg 69 | woning | |
| Herenweg 77 | stolp met voorhuis + voor- en linker zijgevel | |
| Herenweg 87 (foto 18) | woning | |
| Herenweg 105 (foto 17) | stolp + voorgevel en gedeelte van linkerzijgevel + hek | |
| Burgemeester Hoogenboomlaan 15 t/m 29 | ensemble voorgevels van acht woningen | |
| Burgemeester Hoogenboomlaan 34 + 36 | woningen, voormalige armenhuis | |
| Burgemeester Hoogenboomlaan 9 (foto 19) | voorgevel bibliotheek, sfeerbeeld met open ruimte, oorlogsmonument en kastanjebomen; in combinatie met raadhuis en kerk | |
| Koningspade 3 (foto 20) | stolp + grootlijst en voordeur | |
| Koningspade 22 | stolp in ensemble met de Willemshoeve | |
| Lage Hoek | deel van zeer oude dijk, tussen Schagen, via Zijdewind, Verlaat, Veenhuizen, aansluitend op Zandwerven | |
| Langereis 21 | voormalige school | |
| Mienakker hoek met Groene Pade | brug met leuning | |
| Oosterboekelweg 8 | woning met schuur | |
Alle objecten op de drie monumentenlijsten zijn van een bijzondere waarde. Het bekijken hiervan geeft een indruk van de rijkdom van deze omgeving en het vakmanschap waarmee onze voorouders de gebouwde omgeving hebben gevormd. Het is onze taak dit voor ons nageslacht te behouden en in een goede staat aan hen door te geven zodat het prachtige beeld van onze dorpen behouden blijft.
