Een korte wandeling door Hoogwoud

Door Bernd Ooijevaar

Deze wandeling is speciaal geschreven voor kinderen. Dit is gedaan in het kader van een onderwijsproject voor de lagere scholen in de regio waarvoor de medewerking is gevraagd van de Stichting Hoochhoutwout. Wij vonden het echter ook de moeite waard om de korte wandeling in onze uitgave op te nemen zodat u die zelf kunt lopen met uw kinderen en/of kleinkinderen. Tijdens het lezen in de voorbereiding viel echter op dat ook voor menig volwassene er de nodige 'geheimen' ontsluierd zullen worden. Veel plezier tijdens het lezen en/of wandelen toegewenst.

De winkelstraat van Hoogwoud, de Burgemeester Hoogenboomlaan, is vernoemd naar een vroegere burgemeester van Hoogwoud. Deze burgemeester heette Dirk Hoogenboom. Hij was burgemeester van Hoogwoud voor en tijdens de 2e wereldoorlog. Omdat hij verzetswerk deed werd hij door de Duitsers opgepakt en gevangen genomen. Vlak voor de bevrijding in 1945 overleed de burgemeester tijdens een Duits treintransport ergens in Tsjechië. Voordat burgemeester Hoogenboom burgemeester van Hoogwoud was heette de Burgemeester Hoogenboomlaan de Kerkelaan of de Boekel. De Oosterboekelweg en de Westerboekelweg zorgden ervoor dat mensen vanuit het westen en het oosten gemakkelijk bij de Kerkelaan of Boekel konden komen. Tegenwoordig is de A.C. de Graafweg een belangrijkere weg geworden om in Hoogwoud te komen. De Burg. Hoogenboomlaan was heel vroeger waarschijnlijk onbebouwd, er stonden nog geen huizen aan. Het was een soort pad die er voor zorgde dat de mensen vanaf de Herenweg de kerk konden bereiken. Vanaf ongeveer 1400 kwamen er allerlei middenstanders en ambtenaren wonen aan dit pad naar de kerk. Zo ontwikkelde de Burg. Hoogenboomlaan zich tot een echte 'stadse' straat in een doorsnee Westfries boerendorp. Aan de Langereis, de Koningspade, de Herenweg, de Gouwe, in De Weere en Lambertschaag woonden de meeste boeren maar in de winkelstraat niet. Omstreeks 1650 werd de Burg. Hoogenboomlaan voornamelijk bewoond door mensen die geen boer waren. Daarom vinden we daar in die tijd en later vaak mensen met de volgende beroepen:

• baljuw
• twee tot drie bakkers (soort burgemeester)
• notaris
• minimaal drie herbergiers
• dominee
• schoenmaker
• schoolmeester
• wagenmaker
• dokter
• kleermaker
• vroedvrouw
• meerdere winkeliers (kraamverzorgster)
• smid
• slager

Tot ongeveer 1850 bleef de Burg. Hoogenboomlaan er min of meer zo uitzien, daarna vertrokken met name de ambtenaren langzamerhand uit de winkelstraat. Vanaf 1900 kwamen er veel arbeiderswoningen aan de Burg. Hoogenboomlaan. Men begon het weiland tussen de Spar en de huidige artsenpraktijk van dokter A. de Jong en het land tussen de kerk en de molen vol te bouwen met huizen. Zo'n 50 jaar geleden begon men met de bouw van het voormalig politiebureau en de huizen aan de Molenstraat en de Kerkstraat. Vanaf die tijd is de hele Burg. Hoogenboomlaan aan beide kanten bebouwd. Zo is het nog steeds. In deze wandeling zullen we even stilstaan bij sommige van deze huizen, een sloot en twee oude bomen. Natuurlijk vergeten we het oude raadhuis, de kerk en de meelmolen ook niet. Wist je trouwens dat er tegen het eind van de middeleeuwen al een weekmarkt in de Burg. Hoogenboomlaan werd gehouden?

De prachtige notariswoning in 1904. Let op de 

prachtige openslaande tuindeuren, het balkon en de 

veranda aan de rechterzijde.

1. We beginnen de wandeling bij Herenweg 68. Dit gedeelte van de Herenweg heette vroeger het Herenweg 68 is in 1903 gebouwd voor notaris de Boer van Hoogwoud. Het is een bijzonder groot huis. We kunnen aan de bouwstijl duidelijk zien dat het huis uit die tijd komt. De gele banden in de voormuur, het metselwerk boven de ramen (de 'rollaag') en de voor die tijd moderne dakpannen zien we vaker bij huizen die zijn gebouwd tussen ongeveer 1875 en 1925. Verderop in de wandeling zullen we even stilstaan bij een arbeidershuis uit deze periode. Er is in de loop der jaren wel het een en ander veranderd aan dit huis. Zoek de verschillen maar eens als je kijkt op de foto uit 1904 en de foto uit 1995. Je kunt ook beide foto's vergelijken met de situatie van nu.

De notariswoning in 1995. De renovatie die rond 1960 
in opdracht van notaris Bijlsma werd uitgevoerd ging 
ten koste van de fraaie glas in lood ramen en de 
prachtige veranda. Niet alle veranderingen hebben 
bijgedragen tot verfraaiing van de woning.

2. We staan nu voor chinees restaurant 'Lotus' (Herenweg 49). Dit gedeelte van de Herenweg heette vroeger het Zuideinde. Tegenover het restaurant zien we een vrij brede sloot lopen, dit is de Dieringersloot. Vroeger heette deze sloot de Wieringersloot. Deze sloot zorgde ervoor dat bootjes en schuiten naar de Wieringermeer of de Zuiderzee konden varen en weer terug. De wegen waren vroeger erg slecht en het goederentransport verliep daarom meestal per boot. Op de plaats waar de Dieringersloot de Herenweg kruist was vroeger een brug, zodat de schuiten hieronder door konden varen. Ook bij molen De Lastdrager was een brug. Door de verbeteringen aan de wegen is het vervoer over de weg belangrijker geworden. De bruggen zijn hierdoor overbodig geraakt en verwijderd.

3. We zijn terug gelopen naar de viersprong bij café het Witte Huis (Herenweg 61a). Op de plaats waar vier wegen bij elkaar komen ontstaat al snel bedrijvigheid. Niet voor niets stond hier al in 1633 herberg het Witte In die tijd heette het Witte Huis nog 'het Zwaantje'. Op de plaats waar nu meubelzaak Kaijer staat, stond ook een grote herberg. De herbergen hadden een hele grote opening waardoor je met paard en wagen zo de stal van de herberg in kon rijden. De paarden werden daar verzorgd en de reiziger kon in de herberg eten, drinken en slapen. Toen later steeds meer mensen auto gingen rijden verdwenen de 'doorrijstallen' en ontstond hier tegenover, bij het oude huis van tankstation Tuk (Herenweg 64), een garage en een benzinepomp. Niet voor niets noemt men een auto ook wel een stalen ros! Opvallend voor dit soort oude gebouwen als het café en het woonhuis bij de benzinepomp is het zadeldak met oud Hollandse dakpannen. De huizen met dit soort daken zijn meestal gebouwd voor ongeveer 1875. We komen een aantal van dit snort oude daken tegen in onze wandeling.

De viersprong in de jaren '30. Links zien we nog de vrijheidsboom 
zoals die in de periode rond 1795 werd aangepland. 
De vrijheidsboom verdween in 1968.

4. We zijn aangekomen bij supermarkt de Spar (Burg. Hoogenboomlaan 33). Al omstreeks 1550 stond op deze plaats een pastorie. Het was het huis van de pastoor, later de dominee. In 1877 werd hier een nieuwe pastorie gebouwd die helaas in 1967 is afgebroken. De twee grote bomen waartussen de pastorie stond zijn er gelukkig nog wel. Het zijn twee paarse beuken van ongeveer 125 jaar oud. Ze zijn dus waarschijnlijk geplant toen de pastorie in 1877 werd gebouwd. De bomen zijn officieel beschermd en staan geregistreerd bij de bomenstichting.

5. Het Armhuis (Burg. Hoogenboomlaan 34-36). Tot 1811 werden weduwen, weeskinderen en iedereen die niet voor zichzelf kon zorgen door de kerk opgevangen. Er was toen nog geen 'vast' armenhuis. Net waar het uitkwam voorzag men de armen van onderhoud en onder Toen de opvang van armen, na de Franse tijd, een taak van de gemeente werd ving men de armen op in herberg het Witte huis. In 1854 werd het armenhuis verplaatst naar de plek waar we nu staan. Het armenhuis wat we nu zien is gebouwd in 1911 als opvolger van het armenhuis uit 1854. In dit huis is vroeger een lange gang geweest met allemaal kamertjes voor de armen. Er was een keuken waar door een zorgzaam echtpaar voor de bewoners werd gekookt. Het Armhuis valt op door zijn bijzondere dakbedekking. Opvallend is ook de vorm van het dak. Een zadeldak was niet gebruikelijk in 1911. Misschien heeft men de hoofdvormen van het oude armenhuis terug laten komen tijdens de herbouw in 1911.

Het 2e huis van rechts is Burg. Hoogenboomlaan 17. 
De gekleurde banen in de voorgevel, de 'rollagen' en de dakpannen 
geven de ouderdom van dit huis aan.

6. Een eenvoudig arbeidershuis (Burg. Hoogenboomlaan 17). Zoals in de inleiding al is verteld is dit een van de huizen die vanaf ongeveer 1900 op het weiland tussen de Spar en de voormalige bibliotheek werden gebouwd. De banden van gele (soms ook andere kleuren) stenen, de `rollagen' boven de ramen en het type dakpannen verraden de ouderdom van dit huisje. Het is in dezelfde periode gebouwd als de notariswoning, het eerste huis van de wandeling. Huizen als dit arbeidershuis hadden vaak nog bedsteden en een aparte wc aan de sloot, achter het huis. Pas na de tweede wereldoorlog kregen de mensen meer luxe artikelen zoals wij die nu kennen. Vóór die tijd moest men zich redden zonder dingen als een douche, een televisie, een auto, computerspelletjes, enz.

7. Het oude raadhuis en de oude school (Burg. Hoogenboomlaan 22, 24 en 9). Het oude raadhuis van de gemeente Hoogwoud is gebouwd in 1743 op de plaats waar voor die tijd een ander raadhuis stond. Ook hier zien we een zadeldak met oud Hollandse dakpannen. Tot 1976 werkten hier de burgemeester, wethouders en andere ambtenaren. Vóór 1812 noemde men deze mensen de schout en schepenen. De schout werd ook wel baljuw genoemd. Rechts onder in het oude raad- of rechtshuis was een gevangenis, daarboven was de recht en vergaderzaal gevestigd. De baljuw was vroeger namelijk ook een rechter. Hij bepaalde of sommige misdadigers schuldig waren of niet. Lijfstraffen waren vroeger geen uitzondering en het ging er dus soms behoorlijk hardhandig aan toe. Naast het raadhuis stond de oude openbare school van Hoogwoud (Burg. Hoogenboomlaan 24). Het kleine schooltje stond alleen iets meer naar achter dan nu. Toen in 1868 tegenover het raadhuis een nieuwe school werd gebouwd werd de het oude schooltje verbouwd tot veldwachterswoning. De school uit 1868 (de inmiddels voormalige bibliotheek, Burg. Hoogenboomlaan 9 en thans huisartsenpraktijk van dr A. de Jong) zag er oorspronkelijk heel anders uit dan nu (zie de uitgave Scherven uit de Gouwe Tijd). Omstreeks 1930 werd het gebouw ingrijpend verbouwd in de stijl van die tijd. Eigenlijk was het kleine schooltje naast het raadhuis de eerste 'Adelaar' en dit gebouw de tweede. Voor de school uit 1868 zien we dan ook een adelaar op een voetstuk staan. Hij houdt een schild vast waarop een Lindeboom staat. Dit is het oude wapen van Hoogwoud. In het voetstuk zie je een afbeelding van burgemeester Hoogenboom. 

8. De N.H. kerk (Burg. Hoogenboomlaan 20). In een boek uit ongeveer 1520 staat dat deze kerk is gebouwd op de plaats waar graaf Willem II van 1256 tot 1282 begraven heeft gelegen. Graaf Willem II was graaf van Holland en koning van een groot deel van Europa en dus een zeer belangrijk persoon. Toen Willem II in 1256 met een leger naar Hoogwoud kwam om de opstandige Westfriezen te verslaan, werd hij door de woeste Friezen Zijn lichaam werd onder een huis in Hoogwoud begraven. Dit huis zou dus op de plaats van de kerk hebben gestaan. Graaf Floris de Vijfde, de zoon van Willem II, versloeg in 1282 de Friezen en vond het lichaam van zijn vader terug. Hij liet het huis van de Fries afbreken en bouwde er, volgens de legende, een kapel ter gedachtenis aan zijn vader. Onder in de noord muur (de kant van de Speelweide) van de kerk zien we nog grote bakstenen die uit de tijd van Willem en Floris stammen. Omstreeks 1475 werd hier een grote kruiskerk gebouwd welk gebouw in 1674 instortte tijdens een enorme orkaan. Kort na de storm begon men met de bouw van de kerk zoals we die nu zien. In de kerk liggen nog veel grafstenen van belangrijke personen uit de geschiedenis van Hoogwoud, zij werden vroeger in de kerk begraven. Ook staat er in de kerk een doopvont waarvan gezegd wordt dat St. Wulfram hierin de Friese koning Radboud wilde dopen. De doopvont komt echter uit ongeveer 1475 terwijl koning Radboud zo'n 800 jaar eerder leefde.

De kerk in de jaren '50.

9. Meelmolen 'de Lastdrager'. De eerste molen op deze plaats is rond 1608 gebouwd. Het is niet bekend of dat deze molen is. Binnen in de molen is namelijk een dikke balk waarop het jaar 1645 staat, vermoedelijk het bouwjaar van de Lastdrager. Het land tussen de molen en de kerk was vroeger onbebouwd, het land was eigendom van de kerk. De eigenaar moest daarom ieder jaar huur (erfpacht) betalen aan de kerk. Ook betaalde de molenaar ieder jaar een bedrag aan de heer van Hoogwoud voor de wind waardoor de molen kon draaien. In de molen werd het graan gemalen tot meel. Het meel ging vervolgens naar de bakker die er brood van kon bakken. Tegenwoordig is de molen van binnen erg kaal, de meeste onderdelen, die nodig waren voor het malen, zijn eruit gehaald. De molen kan dus geen graan meer malen. Gelukkig draaien de wieken soms nog en ziet de molen er van de buitenkant nog heel mooi uit.

De Lastdrager en de kerk rond 1900. Vergelijk de ruimte tussen de molen 
en de kerk eens met de huidige situatie.

Foto’s:

• Collectie Bernd Ooijevaar
• Collectie Hoochhoutwout