De gaarkeuken

Door Gerard Appel

Gegevens uit het Gemeentearchief van Opmeer zijn door Gerard Appel bewerkt tot een artikel over de Gaarkeuken in Opmeer. In een schrijven van het Rijksbureau voor de Voedselvoorziening in oorlogstijd moest het plan tot instelling van een Centrale Keuken worden uitgevoerd. In een schrijven welke was gericht aan de Burgemeesters en de wethouders van de gemeenten van Obdam, Spanbroek, Opmeer en Hoogwoud. In verband met de brandstoffenschaarste en het staken van de stroomvoorziening door het P.E.N. moest het plan in werking treden.

De Centrale Keuken werd gevestigd in de melkverwerkingsfabriek Aurora te Opmeer. In de volksmond heette het de ‘Gaarkeuken’. De Centrale Keuken werd geopend op 19 oktober 1944. De melkaanvoer zakte in, hierdoor kwam capaciteit vrij om eten te bereiden. Allereerst werd er eten voor de inwoners van Opmeer en Spanbroek bereid, maar later ook voor de inwoners van Hoogwoud, Obdam en Hensbroek. Uiteindelijk voor zo’n 3500 mensen. En in de hongerwinter ook nog eens voor zo’n 200 mensen uit Amsterdam en Haarlem, die naar het platteland kwamen om voedsel te kopen of te ruilen. Aan deze mensen werden de porties gratis ter beschikking gesteld, mits ze hun eigen eetgerei meebrachten.

Kool, wortelen, bieten en uien waren nog wel voorradig. De aanvoer van aardappelen werd later wat moeilijker, maar deze konden toen veel uit de Wieringermeer gehaald worden, waar de Duitsers grote grondkuilen aardappels in beslag hadden genomen. Een klein gedeelte van `n officieel stuk uit het gemeentearchief geven wij hier onder weer.

CENTRALE KEUKEN GEMEENTE OPMEER

Administratie: Distributiekantoor Spanbroek

Telefoon Spanbroek 331 (K2263)

Spanbroek 25 Januari 1945

Betreft: Aardappelen

Ruim 3 maanden werkt de Centrale Keuken ‘Opmeer’ nu en het stijgend aantal deelnemers bewijst dat met de stichting van deze keuken in een behoefte werd voorzien. Tot nog toe ondervond de bevoorrading van de keuken geen onoverkomelijke moeilijkheden, maar de zwaarste tijd ligt dan ook nog voor ons. Het is gelukt een dusdanig kwantum van verschillende grondstoffen op vóór te kopen. Het geldend rantsoen van 1 kg aardappelen per persoon per week. Als nu door iedere deelnemer, voor de 25 weken, die ons nog van het seizoen 1945 scheiden, in een keer worden aangeleverd. Dan is de verzorging van de keuken op basis van de huidige samenstelling der maaltijden verzekerd. Voor een gezin van 5 personen betekent dit dan een inlevering van 125 kg., voor een gezin van 9 personen 225 kg. enz. Dit kan voor U geen bezwaar zijn en voor de keuken betekent het alles!

Laat U vooral niet weerhouden, door de losse praatjes en geruchten, aan ons verzoek gehoor te geven, maar houdt er rekening mede, dat de brandstoffennood eerder toe dan afneemt. Dat U bovendien eerst rechten tegenover de keuken hebt, als U aan Uw inleveringsplicht hebt voldaan. Dat de leiding van de keuken er aan denkt de moeizaam gevormde voorraden te gebruiken voor deelnemers, die in de keuken alleen maar een middel zien om ten koste van anderen rantsoen verhoging te krijgen. Deze zullen als eerst van de deelnemerslijst worden geschrapt alvorens de leiding van de keuken er aan denkt de samenstelling van de maaltijden te veranderen, of de grootte te verminderen.

Bij de volgende uitreiking van voedselkaarten op Vrijdag 2 Februari ‘45 wordt u verzocht op te geven welke kwantum aardappelen door U zal worden ingeleverd en zullen wij maatregelen nemen, dat deze bij U worden afgehaald. De aardappelen zullen U met ƒ. 0,12 per kg. Worden betaald. Deelnemers aan de Centrale Keuken “Opmeer” ziet uw eigen belang en stelt zoveel mogelijk aardappelen te beschikking van uw keuken.

In de melkfabriek Aurora werd het voedsel voor de uitdeel posten bereid.

J.Veldstra (Regionaal leider)

N.Bruin (Waarnemend Burgemeester van Opmeer)

Na de oorlog, wanneer de bevoorrading van voedsel weer redelijk op gang is gekomen en de gaarkeukens tot het verleden zijn gaan behoren, is de tijd daar dat “de winst en verlies rekening” wordt opgemaakt. Burgemeester Keizer heeft zijn onderduikadres verlaten en zijn taak als burgemeester weer op zich genomen.

Centrale keuken “Aurora” Opmeer.

Rapport

Uitgebracht op verzoek van den heer H.J.M.Keijzer, burgemeester van Spanbroek-Opmeer en waarnemend burgemeester van Hoogwoud-Aartswoud door den heer P.W.J. Oolders Administrateur van bovengenoemde keuken.

Onderstaand rapport is samengesteld om een overzicht te verkrijgen van het grote tekort dat in zo`n korte tijd door de Centrale Keuken is geleden, maar ook was het noodzakelijk om op deze wijze vergelijking materiaal te verkrijgen t.o.v. andere gemeentes.

Het totale rapport weergeven is niet mogelijk, daarom belichten wij enige punten hier uit.

Bij het vaststellen van de grote van een portie kwam dat neer op 1 liter per persoon en dit is gebleven tot aan Februari 1945. Toen moest men noodzakelijker wijze, mede door de grote deelnamen, overgaan op ¾ liter. In de steden was men al snel overgegaan op ½ liter. De kosten waren ƒ 1,75 per week met een hoeveelheid van 1 liter. Kijken we naar de kwaliteit van het eten dan valt het op dat er tot aan het einde toe boter in is verwerkt. Dit komt neer op 2000 kg totaal à ƒ 1,30 is dus ƒ 2600,=. Dit kunnen wij als verliespost aan nemen daar andere keukens deze kosten niet maakten. Bezien we de exploitatiekosten van de Keuken dan valt ons op, hoe duur de twee schilmachines zijn geweest t.w. van ƒ 1280,- voor 32 weken, dan is dat ƒ 20,- per week per machine. Dit steekt nog meer af als daar tegenover een bedrag staat van ƒ 90,- per week voor 32 weken huur van gebouwen en inventaris en opslagruimte van C.Z. Aurora.

Doordat het rayon, waarvoor de Keuken eten leverde tamelijk uitgestrekt was en 21 uitdeel posten telde met relatief weinig deelnemers. Dit verhoogde wel de exploitatiekosten aanmerkelijk. In de 32 weken werd er voor ƒ5700,= aan vervoer naar de uitdeelposten betaald. Met daarbij nog ƒ5000,= voor de huur van de uitdeelposten. Dit was bij andere Keukens niet zo, daar werd voornamelijk het eten aan de Keuken verstrekt. Maar dit was voor het platteland natuurlijk ondoenlijk.

We lezen verder in het rapport dat in Maart 1945 blijkt dat er bepaalde grote posten niet voorkomen in het Crediteurenboek maar wel aan de Keuken waren geleverd.

Bovendien nog enkele kleine posten, als J.Bijman Hoogwoud voor geleverde 3 ton aardappelen. P.Limmen Opmeer voor geleverde groenten. Fa. Koomen en Kuiper, Spierdijk voor geleverde steenkool. J. de Boer, Wognum voor geleverde 5.000 turven. Dit kwam voort uit nalatigheid van genoemde personen om een rekening te sturen. Men had in de periode 9.12 .44 t/m. 3.3.1945 een reserve opgebouwd van ƒ 10.000,= maar toen er in Maart 45 vele rekeningen binnen kwamen was in een slag alle reserve verdwenen.

Tot slot enige gegevens uit de door mij in de tijd opgezette statistiek. Uitgereikte porties aan de diverse posten en per gemeente in totaal over de acht perioden van vier weken waarin de keuken eten bereidde.