De kerk aan de Gouwe

Door Bernd Ooijevaar

Tijdens historisch onderzoek stuit men een enkele maal op een vondst die opmerkelijk mag heten. Zo ook de bevindingen die in onderstaand artikel besproken zullen worden. Deze nieuwe inzichten zijn niet alleen tamelijk ingrijpend voor de vroegste geschiedenis van Hoogwoud maar mogelijk ook voor Aartswoud en Opmeer.

We nemen aan dat het de gemiddelde lezer van ons jaarboek bekend is dat de huidige Nederlands Hervormde kerk aan de Burgemeester Hoogenboomlaan oorspronkelijk een Katholieke kerk is geweest. Het huidige gebouw, dat na 1680 werd opgetrokken, was zo’n honderd jaar daarvoor van de katholieken afgenomen. De in 1674 ingestorte kerk was een zogenaamde kruiskerk. Deze werd gebouwd in de tweede helft van de 15e eeuw toen de familie van Hoogwoud nog de scepter zwaaide over hun heerlijkheid. Deze familie zal dan ook nauw bij de bouw betrokken zijn geweest. Ongetwijfeld heeft de laatmiddeleeuwse kruiskerk, op deze plaats, een voorganger gehad. Sterker nog, er is over het algemeen nooit echt getwijfeld aan deze plaats, als zijnde de oorspronkelijke plaats van het eerste godshuis in Hoogwoud.

Gouwe in Berkhout

Op heel veel plaatsen in West-Friesland, en daarbuiten, vinden we, al dan niet verdwenen, waterlopen en/of kaden die de naam Gouwe dragen. Hoewel we wat betreft de betekenis enige reserves dienen in te bouwen, lijkt het algemeen aanvaard dat Gouwe min of meer ‘dorpsas’ betekend. Een Gouwe was een (water-) weg waarlangs mensen woonden. In Hoogwoud is de Gouwe nog steeds bewoond maar er zijn ook Westfriese voorbeelden van Gouwen die, volkomen verlaten, midden in het landschap liggen. Ten noorden van Berkhout vinden we bijvoorbeeld een restant van een ‘oude’ Gouwe. Op de manuscriptenkaart van J. Dou uit 1654 zien we een (oude) Gouwe bij Berkhout ingetekend en rechts, in het verlengde ervan, vinden we zelfs de vermelding van een ‘out kerckhoff’. Vergelijken we de plaats van dit oude kerkhof met de plaats van het latere kerkgebouw (men volge de lijn parallel naar beneden) dan valt het op dat de beide kerkhoven langs de zelfde kavellijn zijn gelegen. Niet alleen de kerk maar ook de voormalige huizen langs de Oude Gouwe in Berkhout werden in zijn totaal ruim 700 meter zuidwaarts verplaatst. Met andere woorden, oorspronkelijk was het dorp Berkhout gelegen langs de (oude) Gouwe. Er zijn inmiddels talloze voorbeelden te noemen waarbij dorpen compleet zijn verplaatst. Met name in veenontginningen lijkt dorpsverplaatsing eerder regel dan uitzondering.

Uitsnede uit de kaart van J. Dou, gemeten tussen 1651-1654.

In de lichte sectie een deel van de Oude Gouwe met rechts daarvan, bij de stip, het 'out kerckhoff'

(Bron: cd-rom Hollands Noorderkwartier en Westfries Archief).

In het kader van het bovengenoemde fenomeen werd ik er door Jan de Bruin (medewerker van het Westfries Archief) op geattendeerd dat de kerk van Hoogwoud denkelijk een zelfde geschiedenis heeft gekend. Het ontbrak in eerste instantie echter aan bewijzen waardoor een en ander slechts plausibel bleef.

Hoogwouder Gouwe

Een aantal jaren geleden kon ik de eerste aanwijzing omtrent de kerk van Hoogwoud aan de Gouwe aandragen. Opmerkelijk genoeg vond ik de gegevens in de genealogie van het geslacht Ooijevaar. Halverwege de 17e eeuw woonde er aan de Gouwe ene Jan Pietersz. Ooijevaar, lid van de vroedschap en meermaals als ‘oud burgemeester’ van Hoogwoud genoemd. Onderzoek in diverse archiefstukken maakte het aannemelijk dat hij woonde op de plek waar nu de boerderij, behorend bij garagebedrijf Glas, staat. In een notariële akte betreffende zijn erfenis blijkt dat zijn huis en land ten zuiden van ‘het Kerkhof’ stond. In eerste instantie was er nog wel enige reserve betreffende deze vermelding. Werd hier niet gewoon land bedoeld dat eigendom was van de kerk? Langs de gehele Oosterboekelweg lagen immers  in het verleden landerijen van de Hoogwouder kerk. Recent vond ik echter in het oude archief van Hoogwoud een bevestiging van het kerkhof aan de Gouwe.

Vermelding van het 'oude kerckhof'te Hoogwoud in de Binnengouwe,

bezuiden de Boekelweg (Bron: Verpondingsboek van Hoogwoud 1711, Westfries Archief).

Het ‘oude kerkhof’ van Hoogwoud was gelegen op de hoek van de Oosterboekelweg en de Gouwe, daar waar in 1899 een kaasfabriekje werd gebouwd. Evenals de huidige Nederlands Hervormde kerk van Hoogwoud was het voormalige kerkhof gelegen aan de zuidzijde van de (Ooster-) Boekelweg. De Burgemeester Hoogenboomlaan heette vroeger immers de Boekel. Ook het Groene Kerkje van Lambertschaag ligt ten zuiden van de Oosterboekelweg. Deze kerk was in de middeleeuwen dan ook een dochterkerk of filiaal van de kerk van Hoogwoud. Beiden werden dan ook ‘beroepen’ door de grafelijkheid en later, in de 15e eeuw, door de heer van Hoogwoud.

Slechte bodem

Een algemene reden voor het verplaatsen van een kerk was de slechte gesteldheid van de bodem. Door onder andere afwatering en akkerbouw klonk de veenbodem dusdanig in dat men na verloop van tijd gedwongen werd om naar een hoger gelegen deel te vertrekken, ook de kerk verhuisde mee. Opvallend is wel dat de Gouwe in Hoogwoud, in tegenstelling tot Berkhout en de Streek, altijd (deels) bewoond is gebleven. Met name het deel tussen de Oosterboekelweg en het Korte Wuiver is na de middeleeuwen, tot op heden, vrij intensief bewoond geweest. De reden hiervoor is dat dit gedeelte van de Gouwe is gelegen op relatief hoge, prehistorische kreekafzettingen.

Opmeer en Aartswoud

Het ligt erg voor de hand dat de kerken van Opmeer en Aartswoud ook ooit aan de Gouwe hebben gestaan. Samen met Hoogwoud vallen zij binnen dezelfde strokenverkaveling. De drie dorpen waren verdeeld in de gebieden Bovenpade (tussen de Langereis en de Pade), de Binnenpade (tussen de Pade en de Breestraat / Middelweg / Herenweg / Schoolstraat / Zuiderzeestraat), de Binnengouwe (tussen de voornoemde wegen en de Gouwe) en de Buitengouwe (tussen de Gouwe en de dorpsstraat van Abbekerk / Lambertschaag). Hieruit blijkt duidelijk dat de drie dorpen zijn ontstaan in hetzelfde gebied en zij zullen daarom ook waarschijnlijk een zelfde ontstaangeschiedenis hebben. Het is wel opmerkelijk dat de Schoolstraat niet in de zelfde lijn ligt als de Herenweg / Middelweg / Breestraat, terwijl we dat logischerwijze wel zouden verwachten. Mogelijk is de Schoolstraat in een andere (latere?) tijd ontstaan. Voorts is het niet onmogelijk dat het verplaatsen van de dorpsas meer dan twee fasen heeft gekend. Ten oosten van de Gouwe en ten westen van de Weere vinden we de Duikelgouwe. ‘Duikel’ is een verbastering van ‘de Klei(ne)’. Ook in Andijk bestaat nog een Kleine Gouwe. Op veel topografische kaarten is te zien dat de Duikelgouwe vroeger veel langer is geweest dan tegenwoordig. Noordwaarts sluit zij naadloos aan op de Tropweere en zuidwaarts zijn er ook nog restanten van de Duikelgouwe te bespeuren. De kleine Gouwe kan een voorganger zijn geweest van de huidige Gouwe (vergelijk ook het artikel over de Wadweere in deze uitgave).

Het oude kerkhof anno 2008 (foto B. Ooijevaar).

Het verloop van de Duikel- of Kleine Gouwe 
(Bron: Topografische Dienst Emmen 1995).

Tot slot

We vragen ons af hoe de kerk aan de Gouwe er uit heeft gezien. Het zal in ieder geval wel een vrij klein kerkje geweest zijn, vermoedelijk zonder toren. In het beste geval opgebouwd uit tufsteen maar mogelijk bestaande uit plaggen, hout en riet. Wellicht hebben de bewoners van de huizen die nu op het Oude Kerkhof staan, ooit enig overblijfsel gevonden….. Wanneer de verplaatsing van de Hoogwouder kerk van de Gouwe naar de huidige locatie heeft plaatsgevonden is niet precies bekend. De oudste doch geringe overblijfselen in het huidige Nederlands Hervormde kerkgebouw lijken te wijzen naar omstreeks 1300 nC. Voorlopig gaan we er daarom van uit dat de verplaatsing in de 2e helft van de 13e eeuw heeft plaatsgevonden. Zo blijft er overigens ook nog ruimte voor de 15e eeuwse overlevering dat de Nederlands Hervormde kerk van Hoogwoud een opvolger is van de kapel die Floris V liet bouwen ter gedachtenis aan zijn vader Rooms-koning Willem II.