De Smuiger

Door Co de Rijcke

Een paar jaar geleden werd ik benaderd door de familie van Berkel, wonend aan de Herenweg 104 in Hoogwoud, om te komen kijken naar hun tegelschouw. Er waren diverse tegels zwaar beschadigd door de zoutinvloed van jaren. Dit komt door de zouten in de lucht. Je ziet het ook veel in kerken dat het cement wordt aangetast en de brokken cement van de muur vallen. Bij de tegels laat hierdoor het glazuur van de tegels los. Alleen het onderste gedeelte van de schouw van de familie van Berkel was aangetast. Ze hadden gehoord dat ik tegels verzamelde en ze zelf restaureerde als ze beschadigd waren. We hebben de tegelschouw samen bekeken en ik zag wel mogelijkheden om deze prachtige tegelschouw, die door zijn vorm ‘Smuiger’ wordt genoemd, weer in oude glorie te herstellen.

Een smuiger is een tegelschouw waarvan de achterwand aan de bovenkant naar voren welft, zodat de bovenste rij tegels bijna horizontaal tegen de zolderbalk zijn gemetseld. De welving werd vroeger het verwulft genoemd. Het middengedeelte van de achterwand, waar de rook van het haardvuur omhoog trok (de vuurnis), is bijna altijd met tegels bekleed. De aangrenzende vooruitstekende vlakken zijn meestal met een strook randtegels of marmer omlijst. De mantel steekt ongeveer 45-50 cm vanaf de muur naar voren en is met een dikke messing beklede ijzeren band (het smuigerijzer) in de muur verankerd. De mantel moest vanwege het brandgevaar van steen opgemetseld zijn, maar om het gewicht te beperken maakte men daar een klampwand (stenen op hun kant gelegd) van stenen, waardoor een dikte ontstond van 5 cm. Het mantelvlak heeft een lichte ronding, waardoor de druk van boven beter over het vlak werd verdeeld en zo een sterker geheel ontstond. Een complete smuiger bestaat gemiddeld uit 350 tot 400 tegels. Tegenwoordig gebruiken ze andere materialen voor een smuiger. In de Zaanstreek komen nog verschillende smuigers voor, vooral met bijbelse tegels. Ten noorden van de Zaanstreek, in Westfriesland, komt een wat ander type smuiger voor en deze zijn meestal niet met bijbelse tegels bekleed. Smuigers werden voor het eerst in de 19^de eeuw gemaakt. Er werd zowel met haardvuur als later met kachels gestookt.

De Eenhoorn

Bij een verbouwing van ‘de Eenhoorn’ in 2007, een prachtige boerderij in de Beemster, werd ik benaderd om te bemiddelen voor een nieuwe smuiger. De uitdagingen waren iemand te vinden die er ervaring mee had en de ± 400 jaar oude tegels te vinden. Ze wilden graag een schouw met landschapstegels. We hebben toen contact opgenomen met de familie van Sabben uit Oud-Beierland, een specialist op dit gebied. Voor de schouw voor ‘de Eenhoorn’ hadden ze genoeg landschapstegels in voorraad, de tegels waren van ± 1650. Het was voor mij erg interessant om te zien hoe ze het aanpakten om deze smuiger te realiseren. De timmerman kreeg opdracht om het frame van hout te realiseren. Dit werd bekleed met steengaas. Met tegelzetten werd niet van onder af maar van boven bij het plafond begonnen. De tegels werden op het steengaas gezet met gips en kalk door elkaar. Voor mij een mooie ervaring om dit een keer mee te maken. Tegenwoordig komt het niet veel meer voor dat er een smuiger gemaakt wordt. Het is een prachtige schouw geworden.

Herenweg 104, de boerderij van fam. van Berkel rond 1950.

Een van de mooiste

De smuiger van de familie van Berkel is een zeldzaam mooie schouw en behoort zeker tot één van de mooiste in Westfriesland. De smuiger heeft een grote bloemenvaas in de midden, met twee kleinere bloemenvazen aan de zijkant. Aan de onderkant twee tableaus, een met een hond en een met een kat. De rand is met prachtige herdertegels (landschapstegels met schaapherders) versierd. Naast de noodzaak tot het restaureren van een aantal tegels was het voor de familie van Berkel ook interessant om te weten te komen hoe oud hun schouw is en of hij er vanaf het begin van de bouw in heeft gezeten. Dan kun je bepalen hoe oud de boerderij is.

Dankzij mijn contacten in de tegelwereld (ik ben o.a lid van het tegelmuseum in Otterloo) heb ik contact kunnen leggen met de heer Wim van de Loo uit Eindhoven, een deskundige. Hij was hartstikke blij. Hij kende deze schouw nog niet en kon zijn archief uitbreiden met de smuiger van de familie van Berkel.

Van Abraham van Griethuizen zijn 2 tableaus bekent, één in

Kunstgewerke Museum te Köln, de ander in het Altonaer Museum te

Hamburg. ged. 1806.

Abraham van Griethuizen

Uit de brief van Wim van de Loo blijkt dat hij precies kan aangeven door wie de tegeltableaus zijn gemaakt met de jaartallen erbij. Hij heeft de tegeltableaus gedateerd begin 19de eeuw. Een mooie aanwijzing hoe oud de boerderij ongeveer is. De tegels zijn van de hand van Abraham van Griethuizen. Hij verhuisde verschillende malen en werd bij zijn overlijden op 10 juni 1834 ‘Meesterknecht’ genoemd en woonde toen op de tegelbakkerij in Utrecht. De fabriek is na zijn dood tot 1855 in bedrijf geweest en werd toen opgeheven. Ook heb ik in de boeken nog een tableau van hem gevonden, die in het Altonaer Museum in Hamburg staat met een afbeelding van een pendule (foto).

Gouwe 48

Wim van de Loo heeft ook de smuiger van de boerderij op de Gouwe 48, waar ikzelf in woon, bekeken en is tot de conclusie gekomen dat deze tegels ook van de hand van Abraham van Griethuizen zijn. Dit zijn ornamentale tegels z.g. ‘Beugeltastegels’. Deze tegels werden zo genoemd omdat de beschildering veel weg heeft van beugeltassen. De boerderij is van 1671 en de smuiger is van 1790. Deze schouw is er later ingezet, hoogstwaarschijnlijk ter vervanging van een andere want ik heb diverse andere tegels op het erf gevonden. Meestal werden deze schouwen gekocht van handelaren uit de buurt. In boeken over tegels van ± 1800 kom ik de namen tegen van tegelhandelaren o.a. Jan Eding en J. Schuurman, allebei uit Hoorn. Zij betrokken zowel tegels uit Friesland als uit Utrecht.

Het is prachtig dat er nog een aantal schouwen bewaard zijn gebleven, want er zijn er veel weggeraakt door brand en verbouwingen (enz). Maar het is een goede zaak dat door tegelliefhebbers de schouwen weer in oude glorie hersteld kunnen worden. Met dank aan Wim van de Loo die door zijn studie veel duidelijkheid heeft gegeven over twee smuigers in Hoogwoud.

De smuiger van Gouwe 48.

Op de foto’s is de schouw van Herenweg 104 te zien, voor en na de restauratie. De beschadigde tegels waren gemakkelijk van de muur te verwijderen. Hierna heb ik contact opgenomen met een restaurateur die de beschadigde tegels weer prachtig heeft hersteld. Alleen een paar witte tegels waren zo beschadigd, dat ik die door zogenaamde ‘oude witjes’ heb vervangen. De herstelwerkzaamheden hebben in totaal ongeveer 3 weken geduurd en tot tevredenheid van de familie van Berkel en mijzelf is het weer een prachtige smuiger geworden.

Afbeelding van een hond. Voor de restauratie.

Afbeelding van een hond. Na de restauratie.

Afbeelding van een kat. Na de restauratie.