Haardplaten aan de Gouwe

Door Co de Rijcke

In de schouw in de kamer van onze boerderij Gouwe 48 in Hoogwoud zit een gietijzeren aardplaat. De familie heeft de plaat al honderden jaren in bezit, daarom ben ik gaan uitzoeken waar de haardplaten gemaakt werden, hoe oud ze zijn en welke functie ze hadden.

Kamer Gouwe 48 met haardplaat.

Om aan deze gegevens te komen heb ik contact opgenomen met de heer Marten Brascamp van het haardplatenmuseum in Klarenbeek in Gelderland. Tevens was mij ter ore gekomen dat Willem Deutekom uit Aartswoud ook zo’n haardplaat in de schouw had. Hij had hem gevonden op het stukje land naast de familie Helder op de Gouwe, dat toen in het bezit was van de familie Deutekom. Bij het ploegen van het land kwam de haardplaat naar boven. Een stukje van de onderkant was weg, maar de voorstelling op de haardplaat was prachtig. Hij is opgeknapt en staat nu prachtig bij hen in de kamer. Op dat stukje land waar de haardplaat gevonden is, blijkt vroeger bewoning te zijn geweest. Dit ben ik te weten gekomen door een landkaart van het Westfries Archief. Tussen 1651 en 1654 heeft Johannes Dou hiervoor (samen met Cornelis Lenartsz. Koutter) opmetingen gedaan. Op die kaart staan woningen getekend die in die tijd onder andere aan de Gouwe stonden. Op het stukje land waar de haardplaat opgeploegd is, is tevens divers aardewerk gevonden uit de periode 1600-1650. Daarmee is de plaat te dateren in diezelfde periode. De oudst bekende haardplaten stammen uit de tweede helft van de 15de eeuw. Haardplaten zijn van oorsprong luxeartikelen, uitsluitend bestemd voor koninklijke en adellijke huizen. Vandaar dat de vroege haardplaten de wapens en schilden van adel en koningen tonen. Later kregen de platen meer decoratieve ontwerpen, zoals klassieke voorstellingen en natuurtaferelen. Een haard biedt warmte, geborgenheid en stijl, zelfs nu de haard vaak niet meer de belangrijkste bron van warmte is voor de mens. Een haardplaat werkt als een radiator en daardoor kan de efficiëntie van een open haard met maar liefst 50% toenemen. Antieke haardplaten hebben in onze tijd een andere functie, bijvoorbeeld als spatscherm boven een fornuis of gewoon als elegante decoratie aan de muur.

Haardplaat familie Deutekom en op dezelfde akker gevonden aardewerk.


Detail van de grote manuscriptkaart van Johannes Dou, 1657. Westfries Archief, Hoorn. 
Het zwarte pijltje geeft de plaats van de vondsten aan.

De haardplaten in Nederland, van vóór 1689 komen doorgaans uit Duitsland (Siegerland) en werden vooral gemaakt voor de Hollandse markt. De eerste gieterij van haardplaten in Nederland is in 1689 begonnen. In dat jaar kreeg Josias Olmius een octrooi van de Staten van Zutphen, ‘om te mogen ontdecken, soecken ende reduceren sodaene minerael van ijser ende alle andere mineralen, als hij aldaer sal konnen vinden, dienstig om ijser te gieten’. Kort daarop begon de eerste Nederlandse ijzergieterij aan de Bielheimerbeek onder Ambt Delden. Op de vloer van de gieterij werd een zandbed gemaakt. Hiervoor zal een mengsel zijn  gebruikt dat goed hard en glad kon worden aangedrukt. Daarna werd een houten model, vaak gesneden naar het voorbeeld van gravures in zogenaamde modellenboeken, in het zand gedrukt. Er ontstond in het zand een afdruk van de houtsnede. Ten slotte werd de plaat gegoten door vloeibaar ijzer in het zand te gieten. De plaat die zo ontstond had dan een afbeelding aan de voorkant en was glad aan de achterkant. De haardplaat in onze boerderij zat oorspronkelijk op een andere plaats, namelijk op de koegang waar vroeger ook een schoorsteen gezeten heeft. Bij een verbouwing in 1960 is de schoorsteen gesloopt, de haardplaat eruit gehaald, opgeknapt en in de huidige kamer geplaatst. De plaat heeft als voorstelling de Hoop, een van de drie goddelijke (of christelijke) deugden. De andere zijn Geloof en Liefde. Het anker symboliseert de Hoop. Er zijn twee verhalen over de oorsprong van de betekenis van dit symbool. Het eerste is terug te voeren op de vroegere visserij en scheepvaart. Het anker was de enige hoop op redding voor een schip dat tijdens een storm in nood verkeerde. Het tweede verhaal gaat over het Christelijk geloof, waar hoop en vertrouwen al eeuwen lang door het anker worden gesymboliseerd. In het haardplaten museum in Klarenbeek staat een haardplaat die overeenkomt met de plaat van onze boerderij. De voorstelling is daardoor te dateren in de 17de eeuw.

Haardplaat familie de Rijcke. Hieronder een detail.

De haardplaat van de familie Deutekom toont de Leeuw van Nassau, in de zogenaamde Hollandse tuin en is te dateren op ongeveer 1635. (In de heraldiek is een Hollandse tuin een omheining of haag met een toegangshek. Die zou symbool staan voor bepaalde rechten en vrijheden voor de burgers. Het is niet zeker of dit de juiste verklaring is. Het is ook mogelijk dat de voorstelling een rechts- of dingplaats aanduidt, van oudsher een afgezet gebied rond de gerechtslinde of -eik, waaronder recht gesproken werd.) De kroon is bijzonder en de afwerking van de plaat aan de zijkanten, plus de typische kleine inspringingen aan de boven- en zijkanten en de opvallende kleine granaatappels maken het een aparte haardplaat. Links boven de kroon staat nog een tekstfragment, namelijk Jehova. Deze twee prachtige haardplaten uit de 17de eeuw, laten naast andere rijke archeologische vondsten op de Gouwe, zien dat er op de Gouwe welvarende mensen woonden.

Haardplaat familie Deutekom.

Met dank aan:

• De heer Marten Brascamp van Haardplatenmuseum Klarenbeek
• Willem Deutekom
• Erica Middelburg (foto’s)