En zij noemden het kind Langereis

Door Ab Klomp

Tijdens een vergadering van werkgroep van de Stichting Hoochhoutwout vertelde ik dat ik in 2016 ook een verhaal heb geschreven over de beoogde samenvoeging van de gemeente Hoogwoud met die van Oude Niedorp, Nieuwe Niedorp en Winkel. Dit speelde in 1940, kort na de machtsovername door de Duitse bezetter. Aangezien dit verhaal bij de overige leden van de werkgroep niet bekend was, is mij gevraagd dit verhaal ter beschikking te stellen voor een uitgave van Hoochhoutwout. Ik doe dat met veel plezier. Hierna treft u het verhaal aan zoals dat eerder is gepubliceerd in: Informatieblad nummer 66 - mei 2016 van Stichting Historisch Niedorp. Er is door mij wel een aanpassing gedaan om het verhaal aan te scherpen voor de lezers van de uitgave van Hoochhoutwout.

 

‘En zij noemden het kind Langereis’ was de titel boven het verslag van de gemeente- raadsvergadering van Hoogwoud.

Besproken werd de samenvoeging van de gemeenten Hoogwoud met Oude Niedorp, Nieuwe Niedorp en Winkel.

Toen de gemeentewet in 1851 ontstond waren er 1209 gemeenten. Op 1 januari 1933 waren dat er 1072. Per 1 januari 2019 is het aantal gemeenten in Nederland afgenomen tot 355 gemeenten.

Bij de begrotingsbehandeling voor het jaar 1940 werd er gepleit voor samenvoeging van kleine gemeenten. ‘Gemeenten met 3 à 400 inwoners zijn niet doeltreffend.’

In juli 1940 kreeg de secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken opdracht het aantal gemeenten te verminderen. De plannen daartoe waren al aanwezig, maar de uitvoering zou wel iets meer snelheid mogen krijgen. Hij kreeg uitgebreide bevoegdheden en hij kondigde aan geen rekening te houden met art. 158 van de gemeentewet. Volgens dit artikel zou een tamelijk uitgebreide procedure moeten worden gevolgd om aan alle motieven die vóór of tegen waren aangevoerd recht te doen. Ze wilden het op 1 januari 1941 in laten gaan en dan was snelheid dus geboden. Er waren twee gronden waarop de secretaris-generaal overwoog verschillende gemeenten samen te voegen en zo nodig gemeentegrenzen te wijzigen:

1. Door samenvoeging van noodlijdende gemeenten met financieel sterkere gemeenten kunnen levenskrachtiger eenheden tot stand worden gebracht.
2. De toestand waarin de overheids- financiën zijn geraakt – en dit geldt natuurlijk ook ten aanzien van gemeenten, welke nog financieel onafhankelijk zijn – dwingt om elke besparing op het bestuursapparaat te bevorderen.

Het voorstel, dat de secretaris-generaal begin oktober naar de gemeenten stuurt, zal in de gemeenteraden besproken moeten te worden. Vóór 15 november wil de secretaris-generaal antwoord hebben om de samenvoegingen per 1 januari 1941 in te kunnen laten gaan. Het betrof de volgende samenvoegingen: Hoogwoud, Nieuwe Niedorp, Oude Niedorp en Winkel. De besprekingen in de gemeente- raden werden uitvoerig in de Schager Courant geplaatst. Deze verslagen werden door de andere gemeenten goed gelezen en er werd op gereageerd. De volgorde van de vergaderingen wordt daarom door mij gevolgd.

Hoogwoud

In Hoogwoud wordt op 8 november 1940 vergaderd. Het college zou het liefst als gemeente zelfstandig blijven, maar mocht de samenvoeging met Winkel, Oude Niedorp en Nieuwe Niedorp doorgaan, dan stellen ze de naam ‘Langereis’ voor als naam van de samengevoegde gemeente.

De heer Groen ziet als probleem dat ze van ‘onder Hoorn’ naar ‘onder Alkmaar’ verplaatst zullen worden en Hoogwoud valt ook onder een ander waterschaps- ambacht.

De heer Bossen ziet niets in samenwerking met Opmeer en Spanbroek. Ziet veel meer in samenvoeging met Winkel, Oude en Nieuwe Niedorp. ‘Hoogwoud heeft belangen bij Winkel waar bijv. een Ulo-school is, Nieuwe Niedorp is modern. Hoogwoud is al wat donker, als Spanbroek en Opmeer er bij komen wordt het nog donkerder! In de combinatie met Nieuwe Niedorp zal men wat vooruitstrevender worden.’

De naam moet dan wel ‘Langereis’ worden.

De heer Deken is het met het college eens, maar vindt dat de naam ‘Hoogwoud’ moet worden van de samengevoegde gemeente. De heer Braak ziet in de combinatie geen belang voor Hoogwoud. Spreker haalt ook de schouders op over de samenvoeging met Opmeer, vooral om financiële redenen. Dat in Hoogwoud – over de ringsloot – een ander soort bevolking is, vindt spreker niet erg. ‘Uit wrijving van gedachten worden juist goede dingen geboren.’ De uitgestrektheid vindt hij bezwaarlijk.

De heer Bossen: ‘Hoogwoud is weer anders dan Aartswoud en anders dan de Weere, zo blijft het’.

De voorzitter beschouwt de zaak economisch en dan is men op Hoorn aangewezen en is de combinatie met Opmeer en Spanbroek beter.

De heer Bossen: ‘Wat heeft Hoorn daarmee te maken? Bij de combinatie zoals de instanties vaststellen kunnen we zelf veel doen. Het is voordelig voor de middenstand’.

Voorzitter: ‘Het wordt toch geen stad.’

Het voorstel van B. en W. wordt met 4 tegen 3 stemmen aangenomen. De heren Bossen, Hamming en Braak stemmen tegen.

 

Oude Niedorp

In de Schager Courant van 23 oktober 1940 beschrijft de redacteur al de mogelijkheden van de samenvoeging van de gemeenten Oude Niedorp, Nieuwe Niedorop, Winkel en Hoogwoud: ‘Voor het raadslid Van Zoonen te Oude Niedorp en voor het raadslid Gayaard te Nieuwe Niedorp betekent het bericht van de samenvoeging een schone dag. Tien jaar geleden hebben zij reeds voor vereniging van Oude Niedorp, Winkel en Nieuwe Niedorp geijverd. De tijd was er toen nog niet rijp voor. In Oude Niedorp worden onder het protestantse volksgedeelte de plannen met gejuich begroet, hoofdzakelijk om een reden, die in de grond van de zaak dieptreurig is. Wij hebben er reeds meer op gewezen dat in de ‘goede oude tijd’ de macht van het getal het protestantse volksdeel tot een bijhangsel maakte waarvoor het ‘bij u, over u, maar zonder u’ gold.

Het protestantse volksdeel meent, wanneer het in een groter geheel is opgenomen, vrijer te kunnen ademen.

Zoals wij wel hadden vermoed kan men zich te Nieuwe Niedorp en Winkel thans ook zeer wel met de samenvoeging verenigen, maar ... (en in Oude Niedorp denkt men daar al weinig anders over) Hoogwoud hoort er niet bij. Het eerste motief dat men aanvoert is te billijken, het is te ver, het tweede is alweer een lesje uit het oude boekje: het is daar een ander slag volk, dat van over de Langereis. Niet in religieus opzicht, maar van aard en in gewoonten. Ja, een Gouwer is ook ‘aars’ dan een Ierswouder, maar ... daar kan niet meer naar gekeken worden. De nieuwe geest tast zeker het volks- en streekeigen niet aan als een boer van de Boekelweg spek en brood voor konkelstik wil nemen en de deftige Niedorper neemt om tien uur een kop chocola met twee speculaasje, zal niemand ze dat beletten om zo te zeggen. Er zijn andere motieven, die tot samenbundeling nopen. In economisch opzicht zou Hoogwoud wellicht beter bij de combinatie Sijbekarspel passen, maar wij voor ons kunnen het zo niet slecht vinden’.

De raad vergaderde 11 november. Hoewel niet kan worden ontkend dat deze gemeente in de laatste jaren in een minder gunstige financiële positie is komen te verkeren, zeggen B. en W. het ten zeerste te betreuren dat men de zelfstandigheid van de vele kleine, historische gegroeide gemeenten thans wenst op te heffen, juist in een tijd nu de lonen en de prijzen van de producten een redelijk peil beginnen te krijgen, hetgeen zeker over enige tijd een gunstige invloed zal hebben op de gemeentefinanciën. Wij kunnen niet tegen samenvoeging zijn van Oude Niedorp met de gemeenten Nieuwe Niedorp, Winkel en Hoogwoud. De geaardheid van de bevolking komt vrijwel overeen in de samengevoegde gemeenten. Als Hoogwoud niet wil meedoen, dan kunnen wij ons verenigen met een samenvoeging van de gemeenten Oude Niedorp, Nieuwe Niedorp en Winkel. Als de secretaris- generaal deze combinatie te klein zou achten dan zou gemeente Oude Niedorp het op prijs stellen als een gedeelte van de gemeente Harenkarspel, bestaande uit de polders Waarland en Slootgaard aan de nieuwe gemeente wordt toegevoegd. De burgemeester meldt wel dat daarover geen gesprek is geweest met de gemeente Harenkarspel.

Op historische gronden zijn wij van oordeel dat de naam van de nieuwe gemeente ‘Niedorp’ dient te zijn en als centrumgemeente aangewezen moet worden de gemeente Nieuwe Niedorp. Van Zoonen is warm voorstander van samenvoeging en geeft aan in de raad van 9 november 1928 hierover reeds gesproken te hebben. Tal van argumenten, die toen naar voren zijn gebracht, gelden nog, versnippering leidt tot verspilling van krachten.

Op 29 januari 1929 vroeg het gemeentebestuur van Nieuwe Niedorp onderzoek naar samenvoeging. B. en W. van Oude Niedorp waren toen afwijzend, terwijl de heren Van Zoonen en Kriller voor zo´n onderzoek waren. De toenemende financiële druk maakt reeds lang het zelfstandig voortbestaan van kleine gemeenten onmogelijk. Hij is voor samenvoeging en als Hoogwoud erbij komt, heeft hij daar geen bezwaar tegen al vindt hij de afstand wat groot. Delen van Harenkarspel erbij gaat Van Zoonen te ver, dat kan later bij grenswijzigingen besproken worden. De voorzitter heeft met belangstelling geluisterd en wist niet dat de heer Van Zoonen zo´n voorspellende geest had! (gelach in de raadszaal). De burgemeester heeft contact gehad met zijn collega´s van Winkel en Nieuwe Niedorp. Naar hun mening was een nadere bespreking niet noodzakelijk. B. en W. kunnen geen argumenten tegen samenvoeging vinden, ook niet ten opzichte van Hoogwoud. De heer Tromp is het met het advies van B. en W. eens.

Het advies van B. en W. wordt overge- nomen, maar de zinsnede over Slootgaard en Waarland wordt geschrapt.

Nieuwe Niedorp

De raad vergaderde op 12 november. Wij erkennen over het algemeen het nut van samenvoeging van kleine gemeenten, schrijven B. en W. Samenvoeging onder de tegenwoordige omstandigheden en op zo haastige wijze als thans wordt voorgesteld, achten wij echter niet in het algemeen belang. Wij hadden verwacht dat Oude Niedorp, Nieuwe Niedorp en Winkel samengevoegd zouden worden. Oude Niedorp en Nieuwe Niedorp waren vroeger al één gemeente. De drie gemeenten vormen tezamen een goed aansluitend geheel en zijn als waterschap ‘De Niedorper Kogge’ altijd één geweest. De kommen dezer gemeenten liggen in elkaars nabijheid en zijn door goede wegen met elkaar verbonden. Op historische en geografische gronden is voor combinatie van de drie gemeenten veel te zeggen.

Nieuwe Niedorp, in het midden gelegen, dient centrumgemeente te worden. Hierbij doet zich de gelukkige omstandigheid voor, dat het pas verbouwde en gemoderniseerde raadhuis van onze gemeente capaciteit genoeg heeft om de administratie van de drie gemeenten onder te brengen.

Het samengaan met Hoogwoud ligt ingewikkelder. Het contact tussen de bevolkingen is veel minder. De verbindingswegen van Hoogwoud naar de andere drie gemeenten zijn veel minder gunstig dan die van Hoogwoud naar de dorpen in de richting Hoorn.

Hoogwoud is georiënteerd op Hoorn, terwijl de andere drie gemeenten dat meer zijn op Schagen en Alkmaar. Hoogwoud behoort tot een ander waterschap en is aangesloten bij een andere vleeskeurings- kring. De combinatie wordt dan ook minder gelukkig genoemd. De verbinding met Hoogwoud zou verbeterd kunnen worden als de voormalige trambaan van Nieuwe Niedorp tot de Langereis in een rijweg wordt veranderd, hetgeen in Hoogwoud reeds is geschied met de Koningspade. Het voorstel van B. en W. is dat de voorgestelde combinatie aanvaardbaar moet worden geacht. Nieuwe Niedorp is door zijn ligging, ook uit verkeerstechnisch oogpunt, de meest logische plaats als centrumgemeente. Het behoort tot één van de mooiste en grootste dorpen van West-Friesland en breidt zich nog steeds uit. Het dorp ligt aan het nieuwe kanaal Oudkarspel - Kolhorn, zodat voor uitbreiding der bestaande industrie de voorwaarden zijn vervuld. De naam van de samengevoegde gemeente zal, op historische gronden, ‘Niedorp’ dienen te zijn.

De heer Kooij onderschrijft de bezwaren tegen samengaan met Hoogwoud en vraagt of er voordelen zijn om samen te gaan met Hoogwoud.

De voorzitter weet geen directe voordelen doch er ontstaat een aardig blok.

Overigens zegt hij: ‘Hebben de mensen aan de overkant van de Langereis wel andere opvattingen ...’.

De heer Zijp vindt de combinatie met Hoogwoud wel juist.

De heer Gaijaard zegt, dat de trambaan nog geen weg is. Komt dat niet tot stand, dan zijn de wegen naar Nieuwe Niedorp zeer slecht. Hemelsbreed is de afstand van de woning van Gaijaard tot de Hoogwouder kerk nul komma niks, maar hij moet nu altijd nog 5 km rijden. Als de combinatie doorgaat, zullen de wegen verbeterd moeten worden. Spreker vond het meevallen dat in Hoogwoud 3 van de 7 leden voor een combinatie met Winkel, Oude - en Nieuwe Niedorp waren.

Het voorstel van B. en W. wordt aangenomen.

Winkel

Op 13 november had in Winkel de raadsvergadering plaats. Aan de leden is blijkbaar van tevoren het advies van B. en W. niet toegezonden, zodat zij gelegenheid zouden hebben dit te bestuderen. Ook de pers ontving, in tegenstelling tot andere gemeenten, van tevoren hieromtrent geen informatie. Het advies van B. en W. luidde als volgt: De raad is van mening, dat samenvoeging van gemeenten, vooral in de tegenwoordige moeilijke omstandigheden, ongewenst is, omdat het gemeentehuis in deze tijd een vraagbaak voor een groot deel van de bevolking is, speciaal voor wat betreft distributie- aangelegenheden. De raad is echter ongeacht bovenstaande bezwaren bereid tot medewerking aan de voorgestelde samenvoeging als het algemeen belang dit gebiedend eist. Daarbij naar voren brengende, dat het misschien later gewenst zal zijn om het noordelijk deel van de gemeente Oude Niedorp te voegen bij die gemeente, waarbij Harenkarspel wordt ingedeeld.

Ook in 1576 heeft er tussen de vier gemeenten reeds een overeenkomst bestaan. De raad is van mening, dat wanneer de bedoelde samenvoeging tot stand komt, Winkel daarvan de hoofdplaats moet zijn en wel om de volgende redenen:

Winkel is het belangrijkste dorp van de eventueel te stichten nieuwe gemeente, waar ook de grootste zaken in dit gebied zijn gevestigd, als de Coöp. Zuivelfabriek ‘West-Friesland’ (plm. 140 man personeel en 22.000.000 kg verwerkte melk), de Coöp. Broodbakkerij en Verbruiksvereniging ‘De Tijdgeest’ (omzet 1939 ƒ 520.324.- en plm. 55 man personeel) en de autobusonderneming ‘de N.V. H.A.B.O.’ (plm 10 man personeel).

Het gemeentehuis van Winkel is het mooiste van de vier gemeentehuizen en kan met betrekkelijk geringe kosten zo worden ingericht, dat het geschikt is voor een gemeente van 7000 inwoners en het ligt geografisch het meest in het centrum. Winkel is het enige dorp in dit gebied waar een school voor Uitgebreid Lager Onderwijs is. Deze school voorziet ook nu reeds in de behoefte aan dit onderwijs voor de kinderen van de vier gemeenten.

Te Winkel is een fruit- en groenteveiling, waar kwekers uit de vier gemeenten hun producten veilen.

Te Winkel wordt een brigade van de Rijksveldwacht gestationeerd, waardoor Winkel ook voor de rijkspolitie hoofdplaats wordt voor de vier gemeenten.

Winkel neemt op het gebied van vereniging en sport een vooraanstaande plaats in, o.a. wordt van het goed ingerichte moderne zwembad gebruik gemaakt door inwoners uit alle vier de genoemde gemeenten.

Ook voor wat betreft het onderwijs neemt Winkel een vooraanstaande plaats in. Onder meer wordt er een cursus voor het middenstandsdiploma algemene handelskennis, uitgaande van de afdeling Winkel van de Koninklijken Nederlandse Middenstandsbond, gehouden.

Winkel is reeds jarenlang de aangewezen plaats voor keuring van dienstplichtigen uit de vier gemeenten.

Winkel is standplaats van een notaris.

De raad wil bij voorkeur aan de nieuw te stichten gemeente de naam geven van ‘Winkel’, maar wanneer hiertegen bezwaren bestaan, dan adviseert hij de naam ‘Langereis’ te kiezen.

Het deed de heer Brugman genoegen, dat B. en W. samenvoeging in de huidige omstandigheden niet gewenst vinden. Dat is iets overhaast doen. De kleine gemeenten, ook de onze, hebben hun bestaansrecht dubbel en dwars bewezen.

Het staat nog lang niet vast, dat de grotere gemeenten er financieel beter voor zullen komen te staan. We hebben geen motieven die vóór samenvoeging pleiten. Er wordt niet gezegd: zo wordt het! Met het overige gaat spreker akkoord.

Wethouder Dekker zegt verheugd te zijn over hetgeen de heer Brugman gezegd heeft. In sommige raadsvergaderingen leest men: er is een wensdroom in vervulling gegaan, maar voor spreker is er nog geen reden tot juichen. We hebben te weinig gegevens. Financiële voordelen ziet spreker de eerste jaren niet. Daarom had spreker graag gezien, dat er een regeling bekend was gemaakt, volgens welke te werk zou worden gegaan. Bijvoorbeeld door benoeming elders, of overplaatsing, op de geleidelijke weg, alzo zou het voor de berokkenen ook bevredigender zijn.

Men besloot zonder hoofdelijke stemming het voorgestelde advies te verzenden.

Samenvoeging afgeblazen

In de Alkmaarsche Courant van 23 juli 1941 (pagina 2) staat: Enige tijd geleden hebben wij, aldus ‘De Zaanlander’, bericht, dat ten aanzien van de aanhangige plannen tot samenvoeging van gemeenten, een andere lijn zal worden gevolgd, dan oorspronkelijk de bedoeling was. Wij kunnen thans mededelen dat de plannen van de secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken definitief van de baan zijn. In de met samenvoeging bedreigde gemeenten zal men ongetwijfeld met grote voldoening van deze beslissing kennisnemen. Toen in oktober van de gemeentebesturen werd gevorderd vóór 15 november advies uit te brengen over het voornemen om een 50-tal gemeenten in Noord-Holland op te heffen, werd algemeen gedacht, dat men te doen had met een idee van ‘de nieuwe orde’, waaraan niets viel te veranderen, zodat de meeste gemeenten geen bezwaren inbrachten. Later bleek, dat aan hen, die dit wel hadden gedaan, gelegenheid gegeven zou worden die bezwaren toe te lichten, met als gevolg, dat tal van gemeenten verzochten alsnog gehoord te worden. Het gevolg was, dat er zoveel in goede rapporten neergelegde bezwaren naar voren kwamen, dat het ten departemente duidelijk werd, dat het idee van de samenvoeging niet voldoende doordacht bleek, waarom de met 1 januari 1941 beoogde samenvoeging uitbleef en ten slotte met 1 augustus 1941 alleen die van de Langendijken tot stand komt.

De Schager Courant komt ook op 23 juli 1941 op de voorpagina met het bericht dat de ‘Samenvoegingsplannen op andere leest geschoeid’ moet worden.

Gedeputeerde Staten van Noord-Holland hebben een commissie benoemd, die de vraag zal hebben te beantwoorden, in hoeverre de huidige gemeentelijke indeling en het beloop van de bestaande gemeentegrenzen, eventueel daarbij inbegrepen de provinciale grens, geacht kunnen worden te voldoen aan de eisen, die daaraan uit een oogpunt van doelmatig overheidsbeheer en maatschappelijk belang moeten worden gesteld. Verwacht wordt van deze commissie uitgewerkte voorstellen omtrent wenselijke samenvoegingen van gemeenten of eenvoudige wijzigingen in het beloop der gemeentegrenzen. Hierdoor dient bereikt te worden, dat tot in verre toekomst een gezonde ontwikkeling van de Noord- Hollandse gemeenten en daardoor van de provincie mogelijk wordt.

Dit besluit is o.a. een uitvloeisel van een rekwest van de Kamer van Koophandel en Fabrieken in Zaanland, dat in oktober 1940 verzonden werd naar aanleiding van de voorgenomen plannen van de secretaris-generaal van het departement van binnenlandse zaken tot samenvoeging van Zaangemeenten.

Conclusie

De gemeenten wilden het liefst in 1941 zelfstandig blijven al begreep Oude Niedorp, dat dat moeilijk zou zijn.

Als de samenvoeging van boven af opgelegd zou worden, dan accepteerde men dat, maar wenste dan wel dat de eigen gemeentenaam ook de naam werd van de samengevoegde gemeente. De redeneringen die men gebruikt geven een aardig inzicht in hoe men over de andere gemeenten ‘dacht’. Of men ook echt ‘wist’ hoe het in de andere gemeenten toeging is de vraag.

Bronnen:

• VNG
• Schager Courant
• van 9 november 1940, p. 9
• van 24 augustus 1940, p. 2
• van 18 november 1939, p. 2
• van 23 oktober 1940, p. 5
• van 12 november 1940, p 6
• van 13 november 1940 p. 6

Foto´s van de raadhuizen van Nieuwe Niedorp, Oude Niedorp en Winkel: P. de Graaf, Ansichtkaarten Gem. Niedorp

Eerder gepubliceerd in: Informatieblad nummer 66 - mei 2016 van Stichting “Historisch Niedorp”.